I. Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

I. Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

Ermeni Sorununa Giriş: Başlangıçtan Lozan Antlaşmasına kadar

M. Serdar PALABIYIK[1]
‘Ermeni sorunu’ olarak tabir edilen konu yalnızca Türk tarihi açısından değil, özellikle ‘Doğu Sorunu’ ile yakın ilişkisinden dolayı, Yakın Doğu tarihi açısından da son derece önemli bir konudur. Bu nedenle günümüzde yaşanan gelişmeleri daha iyi anlayabilmek için bu sorunun tarihsel kökenlerini incelemek zorunludur. Bu makalede başlangıcından –en azından hukuki olarak sona erdiği– Lozan Antlaşması’na kadar Ermeni sorununun tarihsel arka planı incelenecektir. Bu yapılırken, önce Ermeni tarihinin ana hatları değerlendirilecek, daha sonra da Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğundaki durumları gözden geçirilecektir. Bu genel değerlendirmeyi ‘Ermeni sorunu’ olarak tabir edilen meselenin ortaya çıkışı ve bu meselenin bölgesel ve uluslararası boyutlarının incelenmesi takip edecektir. Son olarak da Ermeni tehciri ve Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan Antlaşması’na kadar geçen dönemde Ermeni sorunu analiz edilecektir.

1.Antik Çağlardan Osmanlı İmparatorluğuna: Ermeni halkının İki Bin Yılı (M.Ö 13. yüzyıl, M.S. 15. yüzyıl):

Anadolu ve Kafkasların eski halklarından biri olan Ermeni halkının tarihi yaklaşık üç bin yıllık bir zamanı kapsar. Ermenilerin Doğu Anadolu ve Kafkaslara Trakya bölgesinden yaklaşık M.Ö 1200’lerde geldiği rivayet edilir. Her ne kadar varlığı Ermeniler tarafından iddia edilse de, M.Ö dokuz ila altıncı yüzyıllar arasında bu bölgeye hâkim olan Urartu medeniyeti ile Ermeni toplumu arasında tarihsel bir bağ olduğu kanıtlanamamıştır.

Ermeni efsanelerine göre, Ermeniler kendilerini Nuh Peygamberin soyundan gelen bir halk olarak nitelendirirler. Tektanrılı dinlerin ortak söylemine göre Nuh Peygamberin Büyük Tufan’da hayatta kalabilmek için tasarladığı gemi tufanın ardından Ağrı Dağı’nda karaya oturmuştur. Bu nedenle Ağrı Dağı ve civarı Ermeniler tarafından ‘medeniyetin beşiği’ olarak adlandırılır; zira Ermenilere göre insan nesli dünyaya bu bölgeden yayılmıştır.

Beşinci yüzyıl Ermeni tarihçilerinden Moses Khorenatsi ilk kez Ermenilerin Nuh peygamberin oğlu Yafes’in neslinden gelen Hayk’ın oğulları olduğunu iddia etmiştir[2]. Bu efsaneye dayanarak Ermeniler bugün bile kendilerine ‘Hay’, ülkelerine ise ‘Hayastan’ adını verirler. Ancak tüm bu tarihsel anlatı bilimsel değil efsanelere dayalı mitolojik bir anlatıdır. Batılı kaynaklara göre ‘Ermeni/Ermenistan’ kelimelerinin kökeni olan ‘Armen’ kelimesi eski Pers dilinde ‘yukarı ülke’ anlamına gelmektedir. Kısacası, tarihçiler ve antropologlar Ermenilerin yaşadıkları bölgeye atfen isimlendirildiklerini kabul etmektedirler.

Genel olarak, Ermeniler çeşitli bölgesel krallıklara bölünmüş halde ve çoğunlukla yabancı hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Bağımsız bir devlet olarak Ermenistan ilk defa M.Ö yedinci yüzyılda Medlerin Asur İmparatorluğunu yıkmasının ardından doğan kargaşa ortamında Birinci Tigran döneminde ortaya çıkmıştır. Ancak barış dönemi zayıf ve silik şahsiyetli kralların başa geçmesi ile sona ermiş ve krallık bağımsızlığını Pers hâkimiyetini kabul etmek ve Pers İmparatoruna vergi ödemek suretiyle yitirmiştir. Hayk sülalesi sona ermiş, Ermeni kralları bizzat Pers İmparatoru tarafından atanmaya başlamıştır.

Pers hâkimiyeti, Ermeniler tarafından en büyük krallardan biri olarak kabul edilen Büyük Tigran dönemine kadar sürmüştür. Tigran yaklaşık otuz yıl süren krallığı boyunca Ermenistan’ın sınırlarını genişletmiştir[3]. Ancak Roma ve Pers istilası bu ilerlemeyi durdurmuştur. M.Ö 69 yılında Romalı General Lucullus Ermenistan’a girmiş ve başkent Tigranakert’i kuşatmıştır. Bu iki saldırgan güç karşısında dayanamayan Ermeni krallığı bağımsızlığını tekrar kaybetmiş, hatta bununla da kalmayarak Roma ve Pers İmparatorlukları tarafından paylaşılarak varlığına son verilmiştir.

Milattan sonra üçüncü yüzyılın sonlarına doğru Hıristiyanlık Ermenilerin yaşadığı bölgelerde yayılmış ve bölgede ilk gizli Hıristiyan cemaatleri görülmeye başlanmıştır. Bazı Ermeni tarihçileri M.Ö 301 yılında Ermeni Kralı Dırtad’ın, Ermenistan’ın ilk patriği Aziz Gregor tarafından vaftiz edilmesinin ardından Hıristiyanlığı Ermenistan’ın resmi dini olarak ilan ettiğini belirtmektedirler[4]. Ancak Batılı tarihçiler Ermenistan’ın Hıristiyan bir devlet olarak ortaya çıkışının daha geç bir tarihte, ancak Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu dâhilinde serbest bırakıldığı 313 yılından sonra olabileceğini dile getirmektedirler. Yine de, Ermeniler kendi Hıristiyan mezheplerini Aziz Gregor’a atfen Gregoryen olarak nitelendirirler. Ermenilerin Hıristiyanlaşmasından yaklaşık bir yüzyıl sonra Aziz Mesrob tarafından ilk Ermeni alfabesi tasarlanmıştır. Aziz Mesrob daha sonra 434 yılında İncil’i ilk kez Ermeniceye çevirecektir[5].

Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasından sonra Ermenistan bu kez Bizans ve Sasani İmparatorlukları tarafından paylaşılmıştır. Bu paylaşım yedinci yüzyılda İran’da hüküm süren Sasani İmparatorluğunun Araplar tarafından yıkılması ile sona ermiştir.

Ermenistan’ın Araplar tarafından ilk kez ele geçirilmesi ise 640 yılındadır[6]. 652 yılında yapılan barış antlaşması ile Ermenilere din özgürlüğü getirilmiştir. Arap hâkimiyeti 882 yılında Ashot I’in Halife’nin hâkimiyetini tanıması koşulu ile Ermenistan Kralı olarak ilan edilmesi ile sona ermiştir[7]. Ancak yine de, Araplar bölgeyi kontrolleri altında tutmaya devam etmişlerdir. Ermenistan ise bağımsız değil, ancak Halife’ye bağlı bir devlet olarak varlığını sürdürebilmiştir.

Yeni bin yılın başlamasının hemen ardından Selçuk orduları Ermenistan sınırlarında görülmeye başlamışlardır. 1047 yılından itibaren Ermeni şehirleri birbiri ardına Türk kontrolüne girmiş; ancak Türklerin tüm Ermenistan’ı hâkimiyetleri altına almaları ancak 1071’de yapılan Malazgirt Savaşından sonra gerçekleşebilmiştir[8]. İki yüzyıl sonra, Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılması ve özellikle Moğol işgali nedeniyle, 1231’den itibaren Ermenistan Moğol hâkimiyetine girmiştir[9].14. yüzyıldan itibaren bölgedeki Moğol hâkimiyetinin zayıflamasının ardından çeşitli Türkmen boyları Ermenistan bölgesini kontrolleri altında tutmuşlardır.

11. yüzyılın başlarındaki Selçuklu akınları bir grup Ermeninin Toros ve Amanos dağları arasında kalan Kilikya bölgesine doğru göç etmelerine neden olmuştur. Ancak Ermenilerin çoğunluğu yine Doğu Anadolu ve Kafkasya bölgesinde kalmışlardır. 1080 yılında Ermeni Prens Ruben bölgedeki Rum ve Ermeni prensleri sindirerek kendi hâkimiyetini kurmuştur. Ruben’in kurduğu ve ona atfen Rubenidler olarak adlandırılan bu sülale yaklaşık 300 yıl boyunca bölgenin hâkimiyetini ellerinde tutmuşlardır. Aslında Kilikya bölgesinde kurulan bu krallık özünde bir Ermeni krallığı değildir; ancak yöneticileri Ermeni kökenli olduğu için Kilikya Ermeni Krallığı olarak adlandırılır. Kilikya Ermeni Krallığı özellikle Haçlı Seferleri sırasında önemli rol oynamış ve Haçlı orduları için önemli bir üs olmuştur. Bölgede Memlük İmparatorluğunun yükselmesi ile giderek zayıflayan krallık 1393 yılında Memlüklüler tarafından yıkılmıştır.

2. Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler (15 ve on dokuzuncu yüzyıllar)

Her ne kadar Osmanlı-Ermeni ilişkileri 1453 yılında İstanbul’un fethi ve hemen sonrasında Ermeni Patrikliği’nin kurulması ile başlatılsa da, iki toplum arasındaki ilişkiler en az bir yüzyıl öncesine dayanır. Osmanlılar 1326 yılında Bursa’yı fethettiklerinde burada önemli bir Ermeni nüfusu ile karşılaşmışlardır. Özellikle el sanatlarında uzmanlaşmış olan bu nüfus Osmanlı Sultanları tarafından el üstünde tutulmuştur. Hatta Edirne İmparatorluğun yeni başkenti olduğunda Bursa’dan pek çok Ermeni iskân edilerek şehrin ekonomik hayatı canlandırılmaya çalışılmıştır[10].

1453 yılında İstanbul’un Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmesiyle Anadolu’dan pek çok Ermeni aile İstanbul’a getirtilerek iskân edilmiş ve şehirde güçlü bir ekonomi tesis edilmeye çalışılmıştır. 1461 yılında Trabzon seferinden dönüşünde Fatih Sultan Mehmet Bursa’ya uğrayarak Bursa Ermenilerinin dini lideri Hovakim’i İstanbul’da bir Ermeni Patrikliği kurması için beraberinde götürmüştür. İlber Ortaylı, Fatih’in bu kararının son derece stratejik bir karar olduğunu, kendisinin bu kararla İstanbul’da hâlihazırda var olan Hıristiyan Rum nüfusunu başka bir Hıristiyan nüfus ile, yani Ermenilerle, dengelemeyi amaçladığını yazmaktadır[11]. Böylelikle Ermeniler Osmanlı İmparatorluğunun yönetimi altındaki İstanbul’da bir Patriklik açmışlardır.

1473 yılında, Doğu Anadolu’daki Akkoyunlu devletinin Osmanlılara yenilmesinin ardından eski Ermeni başkenti Ani’nin de aralarında bulunduğu pek çok Ermeni kenti Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir. Özellikle İstanbul’un Ermeniler için bir dini merkez olmasından sonra kendi ülkelerindeki iç karışıklıklar nedeniyle hayatlarından endişe eden pek çok Ermeni daha huzurlu bir hayat için İstanbul’a göç etmeye başlamışlardır[12].

1514 yılında Yavuz Sultan Selim Safevi İmparatorluğunu yenmiş ve Ermenistan’ın batı ve güney kesimlerini hâkimiyeti altına almıştır. Özellikle Tebriz’de yaşayan Ermeni zanaatkârlar ve aileleri İstanbul’da iskân edilmeye başlanmıştır. 1516 yılında Kudüs’ün Osmanlı hâkimiyetine girmesinin ardından Kudüs Ermeni Patrikliğine daha Halife Ömer zamanında verilmiş olan dini işlerinde özerklik yetkisi yeniden garanti altına alınmıştır. 1534 yılında ise Kanuni Sultan Süleyman’ın İran seferi ile önemli ölçüde Ermeni nüfus barındıran Van, Erivan ve Nahçıvan da Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Babası gibi Kanuni Sultan Süleyman da bölgedeki en usta zanaatkârları beraberinde İstanbul’a getirerek iskân etmiştir.

Bu nüfus hareketlerinin sonucunda 1554 yılında İstanbul’daki Ermeni nüfusu 60.000’e ulaşmıştır[13]. 1567’de İtalya’da Ermenilere karşı uygulanan baskıdan kaçan bir Ermeni, Apkar Tıbir, İstanbul’a gelmiş ve burada ilk Ermeni matbaasını açmıştır. Bu matbaada basılan ilk kitabın adı “Keraganutyun Gam Ayppenaran”dır (Küçük Gramer Kitabı). Bu kitabı pek çok dini eserin baskısı izlemiştir[14].

Bu sıralarda Ermenileri yönetim çevrelerinde de görmeye başlıyoruz. Nitekim bazı Osmanlı tarihçileri 1581 yılında III. Murat tarafından Sadrazamlığa getirilen Doğancıbaşı Mehmet Paşa’nın Ermeni kökenli olduğunu söylemektedir[15].

17. yüzyılın ortalarında Güney Kafkasya bir kez daha Osmanlılar ve Safeviler tarafından 1639 yılında yapılan Kasr-ı Şirin antlaşması ile paylaşılmıştır. Bu tarihten on dokuzuncu yüzyıla kadar Ermeniler bu iki imparatorluğa bağlı olarak yaşamışlardır.

Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Ermeniler İmparatorluğun kültürüne büyük katkılarda bulunmuşlardır. Ermeni zanaatkârları İmparatorluğun belli başlı şehirlerinin ekonomilerine katkıda bulunmakla kalmamıştır; aynı zamanda Ermeni ailelerine darphane ve baruthane gibi Osmanlı ekonomisi ve ordusu için son derece önemli olan iki teşkilatın sorumluluğu verilmiştir[16]. Özellikle İstanbul, Bursa, Tokat, Kayseri, Ankara, Erzurum, Nahçivan ve Erivan gibi kentlerde Ermeni tüccar ve zanaatkârlar ciddi bir ekonomik gücü ellerinde bulundurmuşlardır[17].

Dahası, Ermeni sanatkârlar Osmanlı musiki ve mimarisine önemli katkı sağlamışlardır. Örneğin, Ermeni müzik bilimcisi Hamparsum Limoncuyan’ın icat ettiği nota sistemi olmadan İsmail Dede Efendi’nin de aralarında bulunduğu birçok Osmanlı bestekârının eserlerinin günümüze ulaşması imkânsız olurdu. Ayrıca Tatyos Efendi ve Bimençe gibi Ermeni bestekârların Türk musikisine katkıların da unutulmamalıdır. Mimari alanında, on dokuzuncu yüzyıl genel olarak Ermeni mimarların eserlerinin doruk noktasına ulaştığı bir yüzyıl olmuştur. Özellikle Balyan ailesinin çalışmaları dikkat çekicidir. Dolmabahçe ve Beylerbeyi saraylarının yanı sıra Boğaz’ı süsleyen camilerin bir kısmı da bu aile tarafından tasarlanmıştır.

Osmanlı Ermenileri bürokraside de kilit noktalara gelmeye başlamıştır. Özellikle on dokuzuncu yüzyılda 29 Ermeni’ye Paşa rütbesi tevcih edilmiş, 22 Ermeni de Bakan olarak atanmıştır. Bakan olarak atananlar arasında Dışişleri, Maliye, Ticaret ve Posta Nazırı olarak atananlar mevcuttur. Bunların yanı sıra özellikle ziraat ve nüfus işleri ile ilgilenen devlet dairelerinde de pek çok Ermeni bürokrat görülmektedir. Ayrıca aynı yüzyılda Ermenilerden 33 Milletvekili, 7 büyükelçi, 11 başkonsolos ve konsolos, 11 üniversite profesörü ve 41 yüksek rütbeli bürokrat vardır.

Kısacası Osmanlı idaresi Ermenilere huzur ve refah getirmiştir. Ancak bu ilişkiler on dokuzuncu yüzyılda önce gerilmeye daha sonra da tamamen kopmaya başlamıştır. Bu kopuşun nedenleri gelecek bölümün konusudur.

3. Osmanlı İmparatorluğuna Karşı Ermeni Direnişinin Başlaması (1800–1878)

Osmanlı-Ermeni ilişkilerinin neden bozulduğunu anlamak için hem iç hem de dış faktörleri bir arada analiz etmek gerekir. Öncelikle Osmanlı İmparatorluğunun zayıflaması ve hem Müslüman hem de gayrimüslim nüfusun durumunu iyileştirecek reformların yapılmaması toplumda genel olarak bir huzursuzluk yaratmıştı. Özellikle Doğu Anadolu’daki Osmanlı hâkimiyeti kâğıt üzerindeydi, gerçekte otorite boşluğunu bazı yerel yöneticiler ve aşiret reisleri dolduruyordu. Ermeni ve Kürtler arasındaki çatışmalar da Ermeni halkının huzursuzluğunu arttırmaktaydı.

İkinci olarak on dokuzuncu yüzyılda Ermeniler arasında mezhep mücadeleleri doruk noktasına ulaşmıştı. Her ne kadar Gregoryen Ermeniler, Ermeni nüfusunun büyük bir kısmını kapsıyorlarsa da güçlü bir Katolik Ermeni cemaati de ortaya çıkamaya başlamıştı. Öyle ki, bu cemaat 1831 yılında Fransız Büyükelçisinin baskısı ile İkinci Mahmut’un kendilerini ayrı bir cemaat olarak tanımasını sağlamış ve İstanbul’da ayrı bir kilise kurmuşlardır[18]. Bundan sonra Avrupalı Katolik misyonerler bu cemaate destek olmaya başlamışlardır.

Ancak özellikle on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısının sonlarına doğru bu yeni mezhepten daha güçlü bir mezhep olarak Protestan Ermeni cemaati göze çarpmaktadır[19]. Özellikle Protestan misyonerlerin faaliyetleri sonucunda bu mezhebi kabul eden Ermenilerin sayısı hızla artmış ve bir cemaat oluşturacak raddeye gelmiştir. Bu cemaat İngiliz büyükelçisinin de desteğini alarak 1846 yılında ‘Protestan Yönetim Kurulu’ adı ile bir örgütlenme içine girmiştir[20]. Hemen sonrasında da kendi kiliselerini kurmayı başarmışlardır. Bütün bu bölünmeler sırasında Ermeni halkının halen daha büyük bir çoğunluğunu oluşturan Gregoryen Ermeniler bu bölünmenin müsebbibi olarak Osmanlı İmparatorluğunu suçlamışlardır. İlişkilerin bozulmasında bir diğer etken de budur.

Üçüncü olarak, Osmanlı İmparatorluğunu zayıflaması ve Fransız İhtilalinin milliyetçilik, eşitlik ve özgürlük gibi fikirlerinin yayılmasının çakışması İmparatorluğu son derece güç bir duruma düşürmüştür. Aslında 18. yüzyılın son çeyreğinden, özellikle de 1774’teki Rusya yenilgisinin ardından imzalanan Küçük Kaynarca antlaşmasından sonra Osmanlı devleti geri dönülemez bir sürecin içine girmiştir.

Bu çöküş süreci bütün Büyük Güçlerin gözlerini diktikleri dünyanın en stratejik noktalarından birinde bir güç boşluğu doğmasına neden olmuştu. Bunun sonucunda da Osmanlı İmparatorluğunun çöküşü dönemin Büyük Güçleri arasında ateşli bir rekabete dönüşmüştü. Böylelikle ‘Doğu Sorunu’ olarak bilinen sorun gündeme gelmişti.

Özellikle milliyetçi fikirlerin İmparatorlukta yayılmaya başlamasıyla ilk milliyetçi hareketler Balkanlarda görülmeye başlamıştır. 1804’teki Sırp isyanı her nasılsa bastırılabildi ancak aynı şeyi Yunan isyanı için söylemek mümkün değildi. 1828–29 yılları arasında yaşanan Osmanlı Rus Savaşı sonucunda imzalanan Edirne antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu Yunanistan’ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. Ruslar o dönemde yalnızca Osmanlı İmparatorluğunu değil İran’ı da yenmişler ve Ermenistan topraklarını geçerek Aras vadisine ulaşarak Tebriz’i tehdit etmeye başlamışlardı. İran Şahı barış istemiş ve Ruslarla Türkmençay antlaşmasını imzalamıştı. Bu antlaşma ile Doğu Ermenistan Rus kontrolüne girmiş ve Kuzey İran’dan önemli ölçüde Ermeni nüfus bu bölgeye yerleştirilmiştir. Bu da bugünkü Ermenistan topraklarına Ermeni yerleşiminin arttırılması konusunda atılan ilk adımlardan biridir. Böylelikle Ruslar Ermenilerin içişlerine karışmaya başlamışlar ve kendilerini Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Ermenilerin koruyucusu olarak ilan etmişlerdir.

Görüldüğü üzere, bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi Osmanlı İmparatorluğunun içişlerine yapılan müdahalelerdir. Diğer bir deyişle, Büyük Güçlerin çıkarları Osmanlı İmparatorluğu üzerinde çatışmaya başlamıştır. Bir taraftan Rusya, Balkanlar ve Kafkaslar vasıtasıyla ‘Sıcak Denizler’e ulaşmaya çalışmakta diğer taraftan İngiltere Asya’daki dominyonlarını bu tehdide karşı korumak istemekteydi. Bu nedenle Rusya Balkanlardaki ayrılıkçı milliyetçi hareketleri desteklerken, İngiltere Osmanlı İmparatorluğunun toprak bütünlüğünü korumaya çalışıyordu.

İmparatorluğun aniden dağılmasını önlemek için tüm Büyük Güçler Osmanlı Sultanından İmparatorluğun gayrimüslim halklarına daha fazla hak tanımasını istediler; böylelikle bu tebaanın sadakati garanti altına alınabilecekti. Bu hedefe ulaşmak için devamlı surette Osmanlı Hıristiyanları için ayrıcalıklar ve otonomi taleplerinde bulunmaya başladılar. Tanzimat reformları böyle bir sürecin sonucudur ve İmparatorlukta yaşayan gayrimüslim nüfusa önemli haklar ve ayrıcalıklar getirmiştir. Ancak bu reformlar ne Büyük Güçleri ne de gayrimüslim nüfusu tatmin etmiştir.

1856 yılı Osmanlı tarihi açısından bir dönüm noktası olmuştur. Bu tarih Osmanlı İmparatorluğunun, İngiltere, Fransa ve yeni kurulan Sardunya (Piedmont) devletlerinin de desteğini alarak Rusya’yı yenilgiye uğrattığı Kırım Savaşı’nın bittiği yıldır. Bu savaş yalnızca Rusya’nın yayılmacı emellerine geçici bir süre için set çekildiği için değil, savaşın sonunda savaşa katılan Büyük Devletler arasında imzalanan Paris Antlaşması için de önemlidir.

Bu Antlaşmanın yedinci maddesine göre taraflar Osmanlı İmparatorluğunun toprak bütünlüğünü garanti altına aldıklarını bildirmiş ve Osmanlı İmparatorluğunu Avrupa Uyumu adı verilen denge sistemininin bir parçası olarak gördüklerini dile getirmişlerdir[21]. Bu madde bazı yazarlara göre İmparatorluğun (ve daha sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin) bir Avrupa Devleti olarak kabul edildiğini göstermektedir. Yine de bu antlaşmanın ömrü çok kısa sürmüş ve barış dönemi 1877–78 savaşları ile son bulmuştur.

1856 yılı yalnızca Kırım Savaşının sonu ve Paris antlaşmasının imzalanma tarihi olduğu için önemli değildir. 18 Şubat 1856 tarihinde, yani Kırım Savaşı sonrası durumun tartışılacağı Paris Kongresinin başlamasından bir hafta önce, Sultan Abdülmecid bir Hatt-ı Hümayun yayınlayarak İmparatorluk sınırları içinde yaşayan gayrimüslimlere son derece önemli haklar tanımıştır. Islahat Fermanı olarak anılacak bu ferman uyarınca Müslüman ve gayrimüslim nüfus kanun önünde eşit olarak kabul edilecekler, kimse kimseyi dinini değiştirmek için zorlamayacak, İmparatorluk tebaası arasında ırk, din ve mezhep yönünden herhangi bir ayrım yapılmayacak ve hem Müslüman hem de gayrimüslim nüfus kamu ve askerlik hizmetlerinde görev alabilecekti[22].

Detaylı incelendiğinde ve İngiltere’nin Hindistan’daki, Fransa’nın Cezayir’deki idareleri göz önüne alındığında bu düzenlemelerin zamanının bir hayli ötesinde olduğu açıktır. Zira hiçbiri kendi yönetimleri altında bulunan halklara bu denli geniş haklar tanımamıştır.

İronik olarak, bu ferman esasen bir Avrupa projesiydi. 1855 yılında Viyana’da, daha Kırım savaşı devam ederken İngiltere, Fransa ve Avusturya bir araya gelerek Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan gayrimüslimlere daha fazla hak tanınması için İmparatorluğa baskı yapmaya karar verdiler. Bunun sonucunda Paris antlaşmasının 9. maddesi gayrimüslimler için yapılacak ıslahata ayrıldı. Bu maddede amaçlanan Müslümanlar ve gayrimüslim nüfus arasında tam bir eşitlik sağlamaktı. Ancak bunun tam aksi gerçekleşti. Gayrimüslim topluluklar bu hakları genellikle kötüye kullandılar ve Büyük Güçlerin koruması nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu bu kötüye kullanımı engelleyecek önlemler alamadı. Bunun sonucu olarak 1856’dan itibaren gayrimüslim topluluklar Müslümanlarla kıyaslandığında durumlarını bir hayli iyileştirdiler; hatta bu iyileştirme zaman zaman Müslümanların aleyhine oldu. Ekonomik olarak Müslüman nüfusa oranlandığında daha az sayıda nüfusa sahip olmalarına rağmen servet birikimi konusunda baskın sosyal gruplara dönüştüler. Siyasi olarak da çok sayıda bürokrat, diplomat hatta bakan çıkardılar. Kısacası, yöneten ve yönetilen arasındaki ilişkiler artık değişmeye başlamıştı.

Her ne kadar diğer gayrimüslim topluluklarla beraber Ermenilere de Islahat Fermanı ile pek çok hak tanınsa da, bu haklar Ermeniler için tatmin edici değildi. Bu nedenle 1862 yılında Osmanlı İmparatorluğundan daha fazla hak talep ettiler ve bu taleplerini bir nizamname taslağı şekline sokarak hükümete gönderdiler. Bu taslak değerlendirildi ve daha sonra “Ermeni Milleti Nizamnamesi” adıyla kabul edildi. Buna göre Ermeni topluluğunun içişlerinin idaresi Ermeniler tarafından teşkil edilecek 140 kişilik bir Meclise veriliyordu. Bu meclisin ancak 20 üyesi Patrik tarafından atanabilecekti. Diğerleri ise İstanbul’da ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yaşayan Ermeniler tarafından seçilecekti. Görüldüğü üzere, bu kanun Ermeni toplumu içindeki çatışmaları yansıtması açısından son derece önemlidir. Zira kanunname Ermeni toplumunun önde gelenlerinin Patrikliğin baskısına karşı harekete geçtiğini ve bu konuda ciddi önlemler alınması yolunda çaba gösterdiğini kanıtlamaktadır[23].

Bu dönemde Osmanlı-Ermeni ilişkileri her ne kadar gerginleşse de henüz tam bir Müslüman-Ermeni çatışmasından bahsetmek zordur. Milliyetçilik akımlarının Ermeni nüfusu içerisinde yayılması üzerine Ermeniler Osmanlılardan bir takım hak taleplerinde bulunmuşlar, Osmanlılar da ellerinden geldiğince bu talepleri yerinme getirmeye çalışmışlardır. Ancak yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde ilişkiler daha da bozulacak, hatta kopma noktasına gelecektir.

4. Devrimci Ermeni Hareketleri ve İsyanlar (1878–1915)[24]

Ermenilerin Rusya’nın yardımı ve rehberliği altında bağımsızlıklarını kazanma rüyasının ortaya çıkması 1877–78 Osmanlı-Rus savaşında yaşanan büyük Osmanlı yenilgisi sonucundadır. Savaşın sonlarına doğru, Osmanlı yenilgisi kesinleştiğinde İstanbul’daki Ermeni Patriği Nerses Varjabedian, Rus Çarı ile iletişime geçerek Rusya’nın Doğu Anadolu’da işgal ettiği toprakları Osmanlılara geri vermemesini istedi. Savaşın hemen ardından ise Patrik İstanbul yakınlarındaki Yeşilköy’de bulunan Rus karargâhını ziyaret ederek Rus Başkomutanı Grandük Nikola ile görüştü. Orada da, Ermeniler işgal edilen Doğu Anadolu bölgesindeki topraklarda yönetici zümre olarak kabul edilmediği sürece Rus işgalinin sona erdirilmemesini talep etti. Ruslar bu teklifi kabul ettiler ve Osmanlılar ile Ruslar arasında imzalanacak olan Ayestefanos Antlaşmasına 16. madde olarak yerleştirdiler.

Ancak bu antlaşma savaşın sonunu belirleyen antlaşma olamadı. İngiltere bu antlaşmanın hükümleri uygulandığı takdirde Doğu Anadolu’nun Rus hâkimiyetine gireceğini, hatta kurulacak bir Büyük Ermenistan ile Rusların İran Körfezine kadar ulaşıp, Hint Okyanusuna açılarak İngiltere’nin Hindistan’daki varlığını tehlikeye atacağını fark etmiş ve antlaşmanın derhal yenilenmesi için Berlin’de bir kongre toplanmasını sağlayabilmişti. Osmanlılar Kıbrıs’ı İngiltere’ye kiralamak karşılığında, bu kongrede daha kabul edilebilir bir antlaşmaya varılması yolunda İngiliz desteği elde edebilmişti. Kongre sonunda imzalanan Berlin Antlaşması ile Rusya Doğu Anadolu’da işgal ettiği bütün bölgelerden çekilecek ancak Kars, Ardahan ve Batum Ruslara verilecekti. Osmanlı İmparatorluğu ayrıca Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde reform yapacak ve bu reformlar Büyük Güçler tarafından denetlenecekti.

Berlin Kongresinde Osmanlı İmparatorluğunu Rus tehdidine karşı toprak bütünlüğünün korunması hususunda destekleyenler İngiliz Muhafazakâr Partisi ve Başbakan Benjamin Disraeli olmuştu. Ancak savaşın hemen ardından gerçekleşen bir kabine değişikliği ile iktidara 1880 yılında Liberaller ve William Gladstone gelmişti. Gladstone’un temel stratejisi ise Disraeli ile taban tabana zıttı. Gladstone Osmanlı İmparatorluğunun geri dönülemez bir çöküş sürecine girdiğini, bu süreçte İngiltere’nin izlemesi gereken politikanın Osmanlı topraklarında İngiltere’nin himayesini kabul eden küçük devletçikler kurulması olduğunu söylüyordu. Bu devletlerden biri de Ermenistan olacaktı. Bu politikanın bir gereği olarak 1880’lerde İngiliz basını Doğu Anadolu’yu Ermenistan olarak adlandırmaya başladı; bu bölgeye gönderilen Protestan misyonerlerin sayısı arttırıldı ve İngiliz kamuoyunu etkilemek amacıyla bir İngiliz-Ermeni Dostluk Komitesi kuruldu.

Kısacası 1877–78 Savaşı Osmanlı-Ermeni ilişkileri açısından bir dönüm noktasını teşkil etmektedir. Osmanlı İmparatorluğuna karşı Ermeni isyanları bu döneme başlamıştır. 1879’dan itibaren İngiltere ve Rusya Osmanlı İmparatorluğuna Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde ıslahat yapması konusunda notalar yollamaya başlamışlardır. Ancak Osmanlı devleti reformları ancak sınırlı bir şekilde uygulayabilmekteydi, zira daha fazla reform bölgenin Osmanlı İmparatorluğundan ayrılmasına yol açmaktan başka bir sonuç doğurmayacaktı. Dahası, özellikle bu savaştan sonra Büyük Güçler Anadolu’nun pek çok kentinde temsilcilikler açarak olayı daha da karmaşık bir hale getirdiler. Bu temsilcilikler Müslüman ve gayrimüslim nüfus arasında yaşanan çatışmalarda arabulucu rolü üstleniyorlardı. Ancak neredeyse her zaman gayrimüslimler lehine karar verdikleri için Osmanlı-Ermeni ilişkilerinin bozulmasına daha fazla katkı sağlamaktan başka bir işe yaramıyorlardı.

Bu dönemde görülen bir diğer gelişme de Ermeni siyasi ve sosyal örgütlenmelerinin hızla artmasıdır. Aslında 1860’lardan beri özellikle Adana, Van ve Muş gibi bölgelerde bir takım örgütlenmeler görülmekteydi ve bu örgütler 1880 yılında “Birleşik Ermeni Örgütleri” adı altında birleşmişlerdi. Dahası aynı on yılda, Van’da kurulan Kara Haç ve Erzurum’da kurulan Ulusal Muhafızlar gibi bazı devrimci örgütlenmelerde oluşmaya başlamıştı.

Yurt dışında, özellikle Büyük Güçlerin aktif ve doğrudan desteğinin sağlanmasıyla daha etkin çalışabileceklerini düşünen Ermeni milliyetçileri örgütlenmelerini Osmanlı sınırları dışına taşımaya karar verdiler. Böylelikle 1887’de Cenevre’de Hınçak, 1890’da da Tiflis’te Taşnak cemiyeti kuruldu. Her ikisinin de amacı Doğu Anadolu ve Osmanlı Ermenilerini Osmanlı hâkimiyetinden ‘kurtarmak’ ve bağımsız bir Ermenistan kurmaktı.

Ermeni propagandası konusunda derin araştırmalar yapmış olan Louis Nalbadyan'a göre Hınçak Partisinin programı son derece radikal bir programdır[25]:

“(Ermeni) Halkın(ın) duygularını harekete geçirmek için tahrik ve teröre ihtiyaç vardır. Halk, düşmanlarına karşı kışkırtılacak ve aynı düşmanın misilleme faaliyetinden yararlanılacaktı. Terör, halkı korumak ve Hınçak programına güven duymasını sağlamak için bir yöntem olarak kullanılacaktı. Parti (komite), Osmanlı Hükümetini terörize etmeyi amaçlamıştı. Bu suretle rejimin prestiji azaltılacak ve tam anlamıyla dağılması için çaba harcanacaktı. Terörist taktiklerin tek odak noktası hükümet olmayacaktı. Hınçaklar, o sırada hükümet hesabına çalışan en tehlikeli Ermeni ve Türkleri öldürmek istiyor ve bütün casus ve muhbirleri yok etmeye çalışıyorlardı. Parti (komite), bütün bu terörist faaliyetlerde bulunabilmek üzere kendisine özgü bir kuruluş mey dana getirecekti.”

Taşnak Partisi Hınçak Partisinde pek de farklı sayılmazdı. Nitekim K. S. Papazyan Taşnak Partisi ile ilgili şunları yazmaktadır[26]:

“Komitenin programı isyan yoluyla Türkiye Ermenistan’ına siyasi ve ekonomik özgürlük sağlamaktı... Komitenin 1892 yılında yapılan Genel Kurulunda kararlaştırılan programın 8. metodu Hükümet yöneticilerini ve hainleri terörize etmek, 11. metodu ise Hükümet kuruluşlarını tahrip etmek ve yağmalamaktı.”

Bu iki etkili siyasi örgütün kurulmasının ardından Ermeni ayaklanmaları başlamaktadır. 1889 ile 1909 yılları arasındaki yirmi yılda yaklaşık kırk adet Ermeni isyanı ve terörist faaliyeti ortaya çıkmıştır. Aşağıda bu isyanlar tarih sırasına göre listelenmektedir:

· Musa Bey Vakası (Ağustos 1889),

· Erzurum Ayaklanması (20 Haziran 1890),

· Kumkapı Gösterileri (15 Temmuz 1890),

· Merzifon, Kayseri, Yozgat Gösterileri (1892- 1893),

· First Sasun Ayaklanması (Ağustos 1894),

· Zeytun (Süleymanlı) Ayaklanması (1–6 Eylül 1895),

· Divriği (Sivas) Ayaklanması (29 Eylül 1895),

· Babıâli Baskını (30 Eylül 1895),

· Trabzon Ayaklanması (2 Ekim 1895),

· Eğin (Mamuratü’l Aziz) Ayaklanması (6 Ekim 1895),

· Develi (Kayseri) Ayaklanması (9 Ekim 1895)

· Akhisar (İzmit) Ayaklanması (9 Ekim 1895),

· Erzincan (Erzurum) Ayaklanması (21 Ekim 1895),

· Gümüşhane (Trabzon) Ayaklanması (25 Ekim 1895),

· Bitlis Ayaklanması (25 Ekim 1895),

· Bayburt (Erzurum) Ayaklanması (26 Ekim 1895),

· Maraş (Halep) Ayaklanması (27 Ekim 1895),

· Urfa (Halep) Ayaklanması (29 Ekim 1895),

· Erzurum Ayaklanması (30 Ekim 1895),

· Diyarbakır Ayaklanması (2 Kasım 1895),

· Siverek (Diyarbakır) Ayaklanması (2 Kasım 1895),

· Malatya (Mamuratü’l- Aziz) Ayaklanması (4 Kasım 1895),

· Harput (Mamuratü’l- Aziz) Ayaklanması (7 Kasım 1895),

· Arapkir (Mamuratü’l- Aziz) Ayaklanması (9 Kasım 1895),

· Sivas İsyanı (15 Kasım 1895),

· Merzifon (Sivas) Ayaklanması (15 Kasım 1895)

· Ayintab (Halep) Ayaklanması (16 Kasım 1895),

· Maraş (Halep) Ayaklanması (18 Kasım 1895),

· Muş (Bitlis) Ayaklanması (22 Kasım 1895),

· Kayseri (Ankara) Ayaklanması (3 Aralık 1895),

· Yozgat (Ankara) Ayaklanması (3 Aralık 1895),

· Zeytun Ayaklanması (1895–1896),

· Birinci Van Ayaklanması (2 Haziran 1896),

· Osmanlı Bankası Baskını (14 Haziran 1896),

· İkinci Sasun Ayaklanması (July 1897),

· II. Abdülhamid’e Suikast Girişimi (21 Temmuz 1905),

· Adana Ayaklanması (14 Nisan 1909)

Sonuç olarak, tüm bu isyanlar ve ayaklanmalar, Ermeni Devrimci örgütleri tarafından Avrupa ve Amerika’da Ermenilerin Türkler tarafından öldürülmesi olarak yansıtılmış ve bu propaganda Avrupa kamuoyunda ciddi tepkilere yol açmıştır.

Bu yanıltma haberler sonucunda Büyük Güçler hâlihazırda kabul edilen reformların uygulanması ve yeni reformların tasarlanması için Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki baskılarını arttırmaya karar verdiler. İngiltere Ermenilerin durumu ile ilgili olarak 11 Mayıs 1895 tarihinde bir memorandum göndererek hükümetten bütün Ermeni isyancıların salıverilmesi; reformların uygulanıp uygulanmadığının kontrol edilmesi için bir Yüksek Komiser atanması; Sasun, Zeytun ve diğer bölgelerde zarara uğrayan Ermenilere tazminat ödenmesi gibi kabul edildiği takdirde Doğu Anadolu’yu fiilen otonom yapacak düzenlemeler talep etti. Osmanlı İmparatorluğu bu talepleri kabul ettiyse de, gerek Doğu Anadolu’nun elden çıkmasını önlemek, gerekse de Ermeni isyanlarının bu reformların uygulanmasını imkânsız hale getirmesi nedeniyle uygulayamadılar[27]. Bununla ilgili olarak, Bitlis’te görev yapan Rus konsolosu General Mayewski 1912 yılında şunları kaydediyordu[28]:

“1895 ve 1896 yıllarında Ermeni komiteleri Ermenilerle yerel halk arasında öyle bir kuşku yaydılar ki, bu bölgelerde herhangi bir reformun yürütülmesi imkânsız hale gelmişti. Ermeni din adamları hemen hemen hiçbir dini eğitim gayreti içinde değillerdi. Buna karşılık, milliyetçilik fikirlerini yaymak için çok çalıştılar. Bu tür düşünceler esrarengiz manastırların duvarları içinde gelişti ve dini görevlerin yerini Hıristiyanların Müslümanlara olan düşmanlığı aldı. 1895 ve 1896 yıllarında Asya Türkiyesi’nin pek çok vilayetinde çıkan ayaklanmaların sebebi ne Ermeni köylülerin büyük sefaleti, ne de maruz bulundukları baskı idi. Zira bu köylüler komşularından çok daha zengin ve müreffehtiler. Ermenilerin ayaklanması şu üç sebepten ileri geliyordu: 1. Bunların siyasi konularda bilinen tekâmülleri, 2. Ermeni kamuoyunda milliyetçilik, kurtuluş ve bağımsızlık fikirlerinin gelişmesi, 3. Bu fikirlerin Batı hükümetlerince desteklenmesi ve Ermeni din adamlarının telkin ve çabalarıyla yayılması.”

1908 yılında, hemen hemen kansız bir darbe ile İttihat ve Terakki Partisi iktidarı ele geçirdi. Bir yıl sonra da Sultan Abdülhamid tahttan indirilerek yerine Mehmed Reşad geçirildi. İttihat ve Terakki bu değişikliğin ardından Alman yanlısı bir politika izlemeye başladı. Bunun sonucunda Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşına Almanya’nın yanında katıldı. Böylelikle Osmanlı- Ermeni ilişkilerinde yeni bir safha başlıyordu.

5. Birinci Dünya Savaşı (1914–1918) ve Ermeni Tehciri (1915–1916)

Osmanlı İmparatorluğunun Birinci Dünya Savaşına Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın yanında katılması Ermeni milliyetçileri tarafından büyük bir fırsat olarak kabul edildi. Aslında savaşa katılmadan önce Ağustos 1914’te, İttihat ve Terakki yetkilileri Erzurum’da Ermenilerle bir araya gelerek onların desteğini almaya çalıştı. Taşnaklar da Osmanlı İmparatorluğu savaşa girdiği takdirde sadık vatandaşlar olarak devletlerini destekleyeceklerini bildirdiler. Ancak bu sözlerini tutmayacaklardı, zira bu toplantıdan iki ay önce, Haziran 1914’te gizlice düzenlenen Taşnak Kongresi’nde yaklaşan savaşı Osmanlı Devletinden bağımsızlık kazanabilmek için kullanma kararı alınmıştı.

Rusya Osmanlı İmparatorluğuna karşı savaş ilan eder etmez Rus Ermenileri Rusya ordusuna katılarak Osmanlılara saldırı hazırlıklarına girişmeye başladılar. Eçmiyadzin Katogikosu Rusya’nın Kafkasya genel valisi Vranzof-Dashkof’a Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğuna Ermeniler konusunda reform yapmak üzere bakıda bulunması halinde bütün Rus Ermenilerinin Rusya’yı koşulsuz olarak destekleyeceğini bildirdi[29]. Savaş başlar başlamaz da Taşnak Cemiyeti hücre örgütlerine bir talimatname yollayarak Osmanlı İmparatorluğu içerisinde isyanlar çıkarmalarını emretti[30]: “Ruslar sınırı geçtiklerinde ve Osmanlı orduları geri çekilmeye başladıklarında her yerde isyanlar çıkarılmalı, Osmanlı orduları bu suretle iki ateş arasına alınmalıdır. Osmanlı ordularının ilerlemesi halinde ise Ermeni askerler silahlarıyla birlikte kıtalarını terk edecek ve çeteler teşkil edip Ruslarla birleşeceklerdir.”

Hınçak Komitesi de örgütüne gönderdiği talimatta, “komitenin bütün gücüyle mücadeleye katılarak itilaf Devletlerinin ve özellikle Rusya'nın müttefiki sıfatıyla Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycan'da zaferi temin için her türlü vasıta ile İtilaf Devletlerine yardım edeceğini” bildirmiştir[31].

Bu saldırgan açıklamalar yalnızca Ermeni siyasi organizasyonlarına has değildi. Meclis-i Mebusan’da görev yapan Papazyan, Pastırmacıyan ve Boyacıyan gibi Ermeni milletvekilleri de kısa süre içerisinde gerilla liderlerine dönüştüler. Ermeni toplumuna hitaben yazdığı bir bildiride Papazyan şunları söylüyordu[32]: “Kafkasya'da gönüllü Ermeni alaylarının hazır bulundurulmalı, bunlar Rus ordularının öncüleri olarak Ermenilerin yaşadıkları bölgelerdeki kilit noktaları ele geçirmeli ve Anadolu topraklarında ilerleyecek Ermeni alayları ile hemen birleşmelidirler”

Rus orduları Doğu Anadolu içlerine doğru ilerledikçe gönüllü Osmanlı ve Rus Ermenileri tarafından oluşturulmuş birlikler tarafından karşılanıyor ve yönlendiriliyordu. Osmanlı ordusunda görev yapan Ermenilerin büyük bir kısmı da orduyu terk ederek silah ve cephaneleri ile Rus ordusuna katılıyorlardı. Ayrıca yıllardır Amerikan misyoner okullarında depolanan silah ve mühimmat bu gönüllü ordusunu silahlandırmak için kullanılıyordu. Savaş başladıktan bir kaç ay sonra, Rus ordusu tarafından desteklenen Ermeni gerilla birlikleri Doğu Anadolu’daki şehir ve kasabalara saldırmaya başladılar. İşgal ettikleri kentlerdeki Müslüman halka büyük zulümlerde bulundular, pek çoklarını vahşice öldürdüler. Aynı zamanda yolları ve köprüleri tahrip ederek Osmanlı ordularının ilerlemesini engellemeye başladılar. Ermenilerin gerçekleştirdikleri zulümler o derece ileri boyutlardaydı ki, bölgede görev yapan Rus komutanların raporları bile bu vahşeti anlatmakta yetersiz kalıyordu.

1915 Martında Rus orduları Van’a doğru ilerlemeye başladılar. Bunu fırsat bilen Ermeniler 11 Nisan 1915’te Van’da büyük bir ayaklanma başlattılar, Türk mahallelerine girerek büyük katliamlara giriştiler ve şehrin kolayca teslim olmasını sağlamaya çalıştılar. O dönemde Amerika’da yayınlanmakta olan Ermeni gazetesi Goçnak 24 Mayıs 1915 tarihli sayısında “Van'da yalnızca 1.500 Türk'ün kaldığını"” iftiharla bildirmekteydi[33].

Van’daki bu ayaklanma ve katliamdan sonra bile Osmanlı Hükümeti Ermenilerin ayaklanmalarına ve Rus ordularına verdikleri desteğe son vermek amacıyla son bir şans vermeye karar verdi. Patrik ve Ermeni kökenli milletvekillerinin de aralarında bulunduğu Ermeni kanaat önderleri ile bir toplantı düzenledi ve bu saldırılar önlenemezse ciddi önlemler alınacağını bildirdi. Toplantıdan sonra da saldırıların azalma yerine artma eğiliminde olması üzerine hükümet sonunda harekete geçti. 24 Nisan 1915’te Ermeni devrimci komiteleri kapatıldı ve bu komitelerin ileri gelen 235 üyesi devlete karşı suç işlemekten tutuklandı. İşte her yıl Ermenilerin soykırım günü olarak andıkları bu tarihte değil bir soykırım, bir idam dahi yaşanmamış olup, tutuklamaların tehcir ile bir bağlantısı da yoktur.

Bu tutuklamaların ardından 27 Mayıs 1915 tarihinde hükümet savaş bölgelerinde yaşayan Ermeni nüfusun tehcirine ilişkin bir kanun kabul etti. Ermeniler bu kanunu soykırım kanunu olarak algılamaktadırlar. Oysa kanun maddeleri incelendiğinde tehcirin İmparatorluğun devamının sağlanması için geçici bir önlem olduğu ve Ermenilere zarar verilmeden uygulanması konusunda düzenlemeler yapıldığı görülmektedir. Kanunun bazı maddeleri aşağıda gösterilmektedir[34]:

Bahsi geçen kasaba ve köylerde yerleşik ve nakli gereken Ermenilerin yeni yerleşme bölgelerine hareket ettirilmeleri ve yolculukları sırasında rahatları sağlanmalı, canları ve malları korunmalıdır.

Varışlarından yeni yurtlarına tamamıyla yerleşmelerine kadar iaşeleri mülteci tahsisatlardan karşılanmalıdır; bunlara daha önceki mali durumları ve hali hazır ihtiyaçlarına göre mal ve toprak dağıtılmalıdır; ihtiyaç sahipleri için Hükümet evler yapmalı, çiftçi sahibi zanaatkârlara tohum, alet, teçhizat temin etmelidir.

Bu emrin tamamıyla Ermeni isyancı komitelerinin genişlemesine karşı bir önlem olması nedeniyle, Müslüman ve Ermeni gruplarının karşılıklı katliama girişimlerine yol açacak şekilde yerine getirilmesinden kaçınılmalıdır.
Yeniden yerleştirilen Ermeni gruplarına refakat etmek üzere özel görevliler temini için düzenlemeler yapılacak, bunların yiyecek ve diğer ihtiyaçları sağlanacak, bu amaçla gerekecek harcamalar göçmenlere ayrılan hükümet tahsisatından karşılanacaktır.

Göçmenlerin yolculukları sırasında varış yerlerine kadar gerekli iaşeleri sağlanmalıdır. Yoksul göçmenlere yerleşebilmeleri için kredi verilmelidir. Yolculuk halindeki kişiler için kurulan kamplar muntazaman denetlenmelidir; bu kişilerin refahı için gerekli önlemler alınmalı, ayrıca asayiş ve güvenlikleri sağlanmalıdır.
Yoksul göçmenlere yeterli yiyecek verilmeli ve sağlık durumları her gün doktor tarafından denetlenmesidir... Hasta, kadın ve çocuklar trenle, diğerleri ise dayanıklılıklarına göre katırla, araba içinde veya yaya olarak gönderilmelidir.

Her konvoya bir müfreze muhafız refakat etmeli, her konvoyun yiyecek malzemeleri varış yerine kadar korunmalıdır... Kamplarda veya yolculuk sırasında göçmenlere karşı bir saldırı vuku bulursa, bu saldırılar derhal püskürtülmelidir.

Sonuç itibariyle tehcir edilen Ermenilerin güvenliği ve rahatı için devlet elinden geldiği kadar tedbir almaya çalışmıştır. Ancak savaş koşulları altında yeterli yiyecek, temiz su, ulaşım araçları ve hijyen koşulları olmadığı için büyük sorunlar yaşanmıştır. Bunun yanı sıra ordu savaşta olduğundan iç güvenlik yeterince sağlanamamış ve çeteler tehcir konvoylarına saldırılarda bulunmuşlardır. Açlık ve salgın hastalıklar gibi Müslüman nüfusun da muzdarip olduğu felaketler Ermenileri de vurmuş ve tehcir sırasında binlerce Ermeni ölmüş veya öldürülmüştür.

Ermeni ölümlerinin sayısı günümüzde bile ciddi bir tartışma konusudur. Bu sayı 250.000 ila 3.000.000 arasında değişmektedir. Özellikle Ermeni propagandacılar devletin organize olarak düzenlediği katliamlar sonucunda yaklaşık 1,5 milyon Ermeninin öldüğünü dile getirmektedir. Ancak bu rakamlar başında Ermeni veya diğer gayrimüslim tebaadan yetkililerin bulunduğu Osmanlı nüfus idaresinin istatistikleriyle çelişmektedir. Fransız din adamı Monseigneur Touchet 1916 Şubatında Oeuvre d'Orient kurumunda verdiği bir konferansta 500 bin Ermeninin öldüğünün sanıldığını, ancak bunun abartılmış olabileceğini ifade etmiştir. Toynbee Ermeni kaybını 600 bin olarak göstermektedir. Encyciopedia Britanica'nın 1918 baskısında da aynı rakam vardır. Ermeniler de önce bu rakamı ileri sürmüşlerdir. Paris Barış Konferansına katılan Ermeni Heyeti Başkanı Bogos Nubar o sırada Türkiye'de hala 280 bin Ermeni bulunduğunu, 700 bin Ermeninin ise başka ülkelere göç ettiğini söylemiştir. Bogos Nubar'ın bu hesabı doğru ise, toplam Ermeni nüfusu 1.300.000 olduğuna göre, Ermeni kaybı yine 300 bin dolaylarındadır[35].

Rusya’daki 1917 Ekim Devriminin ardından Rusya Brest-Litowsk antlaşmasını imzalayarak savaştan çekilmiş ve Doğu Anadolu’yu boşaltmaya başlamıştır. Çekilirken bölgeyi Ermeni gerilla liderlerinin insafına terk etmiş, onlara silah ve mühimmat da sağlamıştır. Ermeni çeteleri bu güç boşluğundan yararlanarak pek çok şehir ve kasabayı işgal ederek büyük zulümlerde bulunmuşlardır. Arşiv belgelerine göre 1914 ila 1921 arasında Ermeniler tarafından katledilen Müslüman nüfusun sayısı 518.000’i bulmuştur.

Savaşın sonlarına doğru toparlanan Osmanlı ordusu Ermenileri geri püskürtmeyi başarmış ve Erivan ve Eçmiyadzin dışında kalan topraklarda ilerleyerek Bakû’ye kadar olan bölgeyi kontrollerine almışlardır. Ancak Mondros mütarekesinden sonra bir kez daha geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Artık Ermeni meselesi savaş alanında değil diplomatik konferanslarda, masada çözümlenecektir.

6. Ermenilerin ‘Büyük Ermenistan’ Hayali (1918–1922)

Birinci Dünya Savaşı sona erdiğinde savaşın tüm tarafları Paris’te Avrupa’nın ve Osmanlı Devletinin savaş sonrası durumunu tartışmak üzere bir araya geldiler. 1919 yılında düzenlenen Paris Barış Konferansına Ermeniler de Bogos Nubar Paşa’nın başkanlık ettiği bir heyetle katıldılar. Konferansta Bogos Nubar Paşa neredeyse Doğu Anadolu’nun tümünü talep etti. Talep ettiği bölge Artvin, Kars, Rize, Trabzon, Giresun, Tokat, Sivas, İçel, Adan, Kahramanmaraş, Adıyaman, Malatya, Elazığ, Tunceli, Gümüşhane, Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ağrı, Van, Diyarbakır, Batman, Siirt ve Muş’tan müteşekkil bir bölgeydi. Bu illerin kapladığı alan da yaklaşık 390.000 km2’ye ulaşmaktaydı ki bu neredeyse Anadolu’nun yarısı demekti. Osmanlı İmparatorluğunun azılı düşmanlarından İngiliz Başbakanı Lloyd George bile Bogos Nubar’ın bu taleplerine Bogos’un peri masalları diyerek dalga geçecekti.

1920 yılında Osmanlı İmparatorluğu Sevr antlaşmasını kabul etmek zorunda kaldı; ancak bu anlaşma asla uygulanamadı. Antlaşmanın altıncı bölümü Ermenistan’la ilgili düzenlemelere ayrılmıştı. Antlaşmanın 89. maddesinde şunlar yazmaktadır: “Öteki Bağıtlı Yüksek Taraflar gibi, Türkiye ile Ermenistan da, Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis İllerinde, Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınırın saptanması işini Amerika Birleşik Devletleri Başkanın hakemliğine sunmayı ve bu konudaki kararını olduğu kadar, Ermenistan’ın denize çıkışı ile sözü geçen sınıra bitişik bütün Osmanlı topraklarının askersizleştirilmesine ilişkin ileri sürebileceği bütün hükümleri kabul etmeyi kararlaştırmışlardır. ABD Başkanı Woodrow Wilson kendisine verilen hakemlik görev sırasında hazırladığı raporda Ermenilere Doğu Anadolu’dan yaklaşık 120.000 km2’lik alan verilemesini istedi. Bu da şu illeri kapsıyordu: Van, Ağrı, Kars, Artvin, Erzurum, Bingöl, Muş, Bitlis, Siirt, Erzincan, Gümüşhane, Bayburt, Trabzon, Rize ve Sivas’ın bir bölümü.

Sevr antlaşmasının ardından Ermeniler bir kez daha kendilerine vaat edilen toprakları işgal etmek üzere Doğu Anadolu’ya girdiler. Ancak Aralık 1920’de Türk orduları Ermenileri geri püskürttü ve Gümrü Antlaşması imzalanarak bugünkü Türk-Ermeni sınırı çizildi. Ermenistan o günlerde Sovyetler Birliği’ne katıldığı için bu antlaşma uygulanamadı. Ancak daha sonra 1921 yılında Rusya ile yapılan Moskova ve Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile yapılan Kars antlaşmalarıyla Gümrü Antlaşmasındaki hususlar kabul edildi.

Kurtuluş Savaşındaki Türk zaferinin ardından Ermeni meselesi ile ilgili yeni bir sayfa açılıyordu. Bu sorun Lozan Antlaşması ile hukuken çözülecekti. Lozan Konferansı sırasında Ermeni meselesinin nasıl ele alındığı ise E. Büyükelçi Gündüz Aktan tarafında yazılan ve bu CD’de de mevcut olan bir diğer makalenin konusu olacaktır.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Uzman, ASAM, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, mspalabiyik@eraren.org
[2] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Belgelerle Ermeni Sorunu, (Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1992), s. 3
[3] Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri: Cilt I (287-1851), (İstanbul: Pars Yayın, 2004), s. 1
[4] A.y.
[5] A.y., s. 9
[6] A.y., s. 17
[7] A.y., s. 24
[8] Selçuklu-Ermeni ilişkileri ile ilgili detaylı bilgi için bkz., Ali Sevim, ‘Selçuklu ve Ermeni İlişkileri’, (Yeni Türkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu Özel Sayısı, ss. 595-601)
[9] Moğol-Ermeni ilişkileri ile ilgili detaylı bilgi için bkz., Mehmet Ersan, ‘Selçuklular Döneminde Türk Ermeni İlişkileri’, (Yeni Türkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu Özel Sayısı, ss. 603-615), özellikle 611 ve devamı.
[10] Tuğlacı, a.g.e, s. 143
[11] İlber Ortaylı, ‘Osmanlı Ermenileri’, (Yeni Türkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu Özel Sayısı, ss. 630-632), s. 631
[12] Bu göçlerden en önemli ikisi 1486 ve 1487 yıllarında gerçekleşmiştir. Tuğlacı, a.g.e, s. 164
[13] A.y., s. 178
[14] A.y. s. 187
[15] Tülay Reyhanlı, İngiliz Gezginlerine göre XVI. Yüzyılda İstanbul’da Hayat (1582-1599), (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983), aktaran, Tuğlacı, s. 191
[16] Ercüment Kuran, ‘Tarihte Türkler ve Ermeniler’, (Yeni Türkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu Özel Sayısı, ss. 616-620), s. 617
[17] Enver Konukçu, ‘Osmanlılar ve Millet-i Sadıkadan Ermeniler’, (Yeni Türkiye, Cilt 7, No. 38, Ermeni Sorunu Özel Sayısı, ss. 621-629), s. 623
[18] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, a.g.e, s. 26
[19] Justin McCarthy ve Caroline McCarthy, Turks and Armenians: A Manual on the Armenian Question, (Washington D.C.: Committee on Education, Assembly of Turkish American Associations, 1989), s. 31
[20] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, a.g.e, s. 26
[21] Antlaşmanın tam metni için bkz. www.polisci.ucla.edu/faculty/wilkinson/ps123/treaty_paris_1856.htm
[22] Islahat Fermanının tam metni için bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Ankara
[23] Turgay Uzun, ‘Osmanlı Devlet’inde Milliyetçilik Hareketleri İçinde Ermeniler’ in Hasan Celal Güzel (ed.), Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001), s. 167
[24] Bu bölümdeki bilgiler derlenirken Dış İşleri Bakanlığının web sitesinin ilgili bölümleri kullanılmıştır.
[25] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddiaları/OnSoruOnCevap.htm
[26] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddiaları/OnSoruOnCevap.htm
[27] Musa Şaşmaz, ‘Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması’, in Hasan Celal Güzel (ed.), Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001), s. 173
[28] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddiaları/OnSoruOnCevap.htm
[29] http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/AnaKonular/ErmeniSoykirimIddiaları/OnSoruOnCevap.htm
[30] Ay. y.
[31] Ay. y.
[32] Ay. y.
[33] Ay. y.
[34] Ay. y.
[35] Ay. y.